Ազատագրված շրջանների տնտեսական զարգացումը` Հայաստանի տնտեսական անվտանգության թիվ մեկ խնդիր

Սկիզբը` թիվ 70 և 73-ում

ՄԵՔԵՆԱՏՐԱԿՏՈՐԱՅԻՆ ՀԱՎԱՔԱԿԱՅԱՆԻ ՍՏԵՂԾՈՒՄԸ` ՕՐԱԿԱՐԳԻ ՀԱՐՑ
Գետազատը Արարատի մարզի ՈՒրց-Կոտայք գոտու վերին սահմանագծի գյուղերից մեկն է, չորս կողմը գետերով ու ջրատարներով երիզված, հողերի բնական լանդշաֆտը տատանվում է չոր անապատայինից ու կիսալեռնայինից մինչև ոռոգելի հարթավայրային: Բնակչությունը` շուրջ 550 ծուխ: Մոտակա ավտոմայրուղին և բենզալցակայանը մեկ կիլոմետրից հեռու են: Գյուղատնտեսական մշակելի հողատարածությունները` 270 հա, որոնք տրոհված-բաժանված են շուրջ 1500 հողակտորների:
Այժմ պատկերացրեք 550 գյուղացու` տղամարդ կամ կին, ովքեր զանազան տարողությամբ ամանները ձեռքներին, տարվա գրեթե բոլոր եղանակներին, ոտքով կամ էշով իջնում են վառելիքի վաճառքի կետ: Այդ երթուղին կրկնվում է օրվա մեջ 5-10 անգամ: Վառելիք են տանում տրակտորի համար:
Թե ինչ արժե հեղուկ վառելիքը, բոլորը գիտեն, սակայն ոչ ոք չգիտի, քանզի ոչ ոք չի հաշվել, թե ինչ արժե այն ժամանակը, որ վատնում են մարդիկ (չէ՞ որ ժամանակը փող է): Առանց հաշվելու էլ կարելի է ասել, որ նկարագրված պատկերը մարդկային ներուժի գիշատիչ օգտագործման վաղ միջնադարյան պատկեր է: Իհարկե, մեր համեմատությունը շատ պայմանական է, միջնադարում ո՛չ տրակտոր կար, ո՛չ հեղուկ վառելիք, չկար աշխատուժի նման անխնա օգտագործում: Արդեն 18 տարի վառելիքավազքի այս տխուր պատկերը մեր գյուղերից չի հեռանում և հայտնի էլ չէ` երբ կհեռանա:
Այստեղ են ասել` «մինչև չգա նորը, չի հիշվի հինը»:
Խորհրդային Հայաստանի խոշոր գյուղատնտեսական ձեռնարկություններից (պետական, կոլեկտիվ, միջտնտեսային, պտղատնկարանային, սերմնաբուծական և տոհմաբուծական) յուրաքանչյուրն ուներ իր սեփական մեքենատրանսպորտային կայանը` չհաշված յուրաքանչյուր վարչական շրջանի պետական կենտրոնացված մեքենատրանսպորտային հավաքակայանը: Այդ հավաքակայանները մեծ դեր խաղացին մեր երկրի գյուղատնտեսության բոլոր ճյուղերի մեքենայացման, գյուղացու աշխատանքի թեթևացման գործում: Ինչ վերաբերում է կոլտնտեսությունների, մեքենատրանսպորտային հավաքակայանների և այսօր անհատ գյուղացիական տնտեսությունների համեմատական ծախսերին, ապա մեր ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ գյուղացիական տնտեսության ծախսերը 1 հա վարելահողի կամ այգու մշակման համար 5-8 անգամ գերազանցում են կոլտնտեսության համանման ծախսերը: Իսկ եթե այդ հաշվարկի մեջ մտցնենք նաև գյուղացու վազքը վառելիքի ճանապարհին, տարբերությունն ավելի ցայտուն կդառնա: Մեքենատրանսպորտային հավաքակայանների վերացումը ՀՀՇ-ական առաջնորդների երկրորդ մահացու մեղքն էր, որն այսօր անուղղելի է թվում: Սակայն վերստին հիշենք ժողովրդական խրատն առ այն, որ վնասի կեսից հետ դառնալը դարձյալ օգուտ է: Վնասի կես ճանապարհից հետ կանգնելու պատմական շանս է մեզ ներկայացել հենց ազատագրված շրջաններում ու Արցախում, և առնվազն աններելի կլիներ այն չօգտագործել: Հայաստանի անցած 18 տարիների դրամատիկ ուղու դասերը միանշանակ հաստատում են գյուղատնտեսական մեքենատրանսպորտային հավաքակայանի վերականգնման կենսական անհրաժեշտությունը, ընդ որում, եթե ՀՀ-ում դա բավականին դժվար է (բայց ոչ անհնար), ապա ազատագրված շրջաններում միանգամայն հնարավոր է և անհրաժեշտ, չէ՞ որ այստեղ ամեն ինչ սկսվում է զրոյից, այսպես ասած, մաքուր էջից և նոր տողից: Մեքենատրանսպորտային հավաքակայանների ստեղծումը կլինի արդարացված և արդյունավետ (նկատի ունենք, նախ և առաջ, պետական և կոլեկտիվ-համայնքային հավաքակայանների ստեղծումը): Ֆինանսական միջոցներն այդ նպատակով կարող են լինել ուղղակի անհատույց (անվերադարձ), փոխատվական (սուբսիդիաներ), վարկային ցածր տոկոսադրույքով և այլն: Ինչ վերաբերում է նման հավաքակայանների ստեղծման աշխարհագրությանը (ո՞ր համայնքներում, շրջաններում և այլն), այդ հարցերի պատասխանը կտա տեղերում իրավիճակի ուսումնասիրությունը:
Չափազանց կարևոր հարց է, թե ինչ սկզբունքով և ինչ պայմաններով պետք է կատարվի մեքենատրանսպորտային հավաքակայանների կողմից գյուղացիական տնտեսությունների սպասարկումը: Մի բան ակնհայտ է` գյուղացիական տնտեսությունների տեխնիկական սպասարկումը չի կարելի թողնել առանձին համայնքների հայեցողությանը, այլ պետք է կարգավորվի և վերահսկվի, կենտրոնացված կարգով: Անհատ գյուղացիական տնտեսության կամ նույնիսկ համայնական (կոլեկտիվ) տնտեսության սպասարկման նորմերը և սակագները պետք է ենթարկվեն կենտրոնացված պետական կամ հասարակական վերահսկողության, որպեսզի բացառվեն առանձին մարդկանց և նույնիսկ առանձին կոլեկտիվների կողմից ցանկացած չարաշահում, գյուղացու շահերի դույզն-ինչ ոտնահարում:
Մեքենատրանսպորտային հավաքակայանների վերականգնումն ու շահագործումն այն պատմական շանսն է, որ տրվել է Հայաստանին` ագրարարային ոլորտում թույլ տրված սխալները գոնե մասամբ շտկելու համար:
Վերջապես, ազատագրված տարածքների պաշտպանության և անվտանգության նկատառումներից ելնելով` հարկ է նոր գյուղական համայնքներն ի սկզբանե դարձնել ռազմականացված համայնքներ:
Այդ հարցում օգտակար կարող է լինել 1990-ականներին կազմակերպված «Դիցմայրի» բնակավայրի օրինակը Քաշաթաղի շրջանում: Համայնքի հողերի 40-50 հեկտարը մինչև տվյալ բնակավայրի բնակչության օպտիմալ թվաքանակի հասնելը կարող է օգտագործվել համայնքի կողմից կամ տրվել վարձակալության` ձեռներեց բնակիչներին:
Այսպիսով, հողօգտագործումն ազատագրված շրջաններում կարող է լինել ինչպես անհատական-վարձակալական, այնպես էլ կոլեկտիվհամայնական, ինչը հնարավորություն կտա խուսափելու հողի համատարած սեփականաշնորհման այն ձախորդ փորձից, որ տեղի ունեցավ Հայաստանում 1990-ականների սկզբին:
Ազատագրված շրջանների արագ տնտեսական յուրացումն անխուսափելիորեն կհանգեցնի թուրք-ադրբեջանական քարոզչամեքենայի նոր հիստերիային։
Դրան Հայաստանը պետք է նախապատրաստվի վաղօրոք և մշակի համարժեք քաղաքականություն ու նոր հայեցակարգ։
Նորայր ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ
Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր

Մեկնաբանություններ